ŞAİR FİRDEVSÎ VE GAZNELİ MAHMUD

Yazar: Mustafa CANKURT
10 Haziran 2024
48 kez okundu
6

ŞAİR FİRDEVSÎ VE GAZNELİ MAHMUD

Sevgili Tarih Severler;

İran’ın milli şairi hüviyetindeki, meşhur Firdevsî’nin yedi cilt ve altmış bin beyitten oluşan Şehnâme’yi Gazne Hükümdarı Sultan Mahmud’a ithaf ve takdim ettiğini biliyor muydunuz?

Önce Firdevsî’den ve eseri Şehnâme’den bahsedelim:

Kıymetli Tarih Severler;

Firdevs’i bugün İran sınırları içerisinde kalan Horasan’ın Tus şehrinde 940 yılında doğmuştur. Adı Ebu’l-Kâsım’dır. İsminin Ahmed, Hasan ve Mansur olduğuna dair rivayetler vardır. Şehnâme, İran’ın milli destanı ve Fars edebiyatının en önemli eserlerinden biridir. Bu eserde İranlılar (Sasanîler) ile Türkler’in (Sakalar) savaşları konu edilmekte olup Sasanî hükümdarları ve komutanlarından bahsedilir. Eserde Türkler’in hükümdarı ise Alp Er Tunga olarak bilinen Saka Hükümdarı’dır. Onun adı eserde Afrasiyab olarak geçer. Eser, İranlılar’ın kahramanlıkları anlatmaktadır. Bu eser, altmış bin beyitten oluşmakta olup yedi cilttir.

Firdevsî, Şehnâme’yi 980 veya 990 yıllarında yazmaya başlamıştır. Eserin bitiş tarihi ise 1004 yılıdır. O zamanlar bu tür eserler ünlü bir sultana veya devlet adamına ithaf edilirdi. Bu sayede hem eser ve şairin tanınırlığı artar hem de ithaf edilen şahıstan yüklü miktarda mükafât alınırdı. Firdevsî de eserini tamamladıktan sonra ithaf edeceği bir hükümdar arayışına girmiştir. O dönemin en önemli hükümdarlarından birisi de Sultan Mahmud’dur.

Şair Firdevsî, Gazneli Mahmud’u tanımamaktadır. Ancak Horasan’da yaşadığından Sultan’ın kardeşi olan Horasan Valisi Melik Ebu’l-Muzaffer Nasr’ı ve Sultan’ın veziri Ebu’l-Abbâs Fazl el-İsferayinî’yi tanımaktadır. Firdevsi, Horasan Valisi ve Vezir Ebu’l-Abbâs vasıtasıyla Sultan Mahmud ile tanışmıştır. Ancak Vezir Ebu’l-Abbâs’ın 1014 yılında vefatı ve yerine Ahmed-i Hasan el-Meymendî’nin vezir olmasıyla eserini bir türlü ithaf ve takdim edememiştir. Bunun sebebinin Vezir Ahmed-i Hasan ile Firdevsî’nin yıldızının bir türlü barışmamasından kaynaklandığını söyleyenler olmuştur. Firdevsî, eserini tekrar gözden geçirerek ancak 1021-1022 yılında Sultan Mahmud’a takdim edebilmiştir.

Sultan eseri yanındaki şair ve ediplere okuttu ve onlarla eseri tahlil etti. Ancak eser tamamen İranlıların kahramanlıkları üzerine yazılmıştı. Üstelik Türk Hükümdarı Afrasiyab, düşman olarak gösterilmişti. Eser de İran hükümdarları ve komutanları övgüyle anılıyordu. Türkler ise hakarete uğruyordu. Sultan Mahmud’un danışmanı ve dostu Ayaz, Firdevsî ile saray içerisinde zamanla dost olmuştu. Ayaz onun fikirlerinde aşırılığını görmemişti. Şehnâme’yi o da okumuştu. Firdevsî, eserinin mükemmel olduğunu düşünüyor ve Sultan’ın kendisine büyük bir ödül vereceğini düşünüyordu. Bu düşüncesini daha önce Ayaz’a da söylemişti.

Vezir Ahmed-i Hasan el-Meymendî ise ona büyük bir ödül verilmesine karşıydı. Çünkü onun Batınî olduğunu düşünüyor ve onun ödüllendirilmesinin Batınîler’i cesaretlendireceğini düşünüyordu.

Sultan Mahmud, Firdevsî’yi huzuruna çağırdı:

“Eserinde bahsettiğin Rüstem’den daha güçlü binlerce askerim var.”

“Rüstem gibisi daha yaratılmadı.”

Bu sözler Sultan’ı çileden çıkarmıştır. Fakat birileri araya girip Firdevsî’nin hayatını bağışlatmışlardır. Sultan daha önce eser için altmış bin altın vaat etmişti. Ancak daha sonra bu mükâfat altmış bin gümüşe çevrilmiştir. Gazneli Mahmud’un Firdevsî’ye cephe alması ve verdiği mükâfatı azaltmasının sebebi, eserde Türkler’e yapılan hakaret ve Firdevsî’nin Batınî olduğuna dair iddialardır.

Yemînü’d-devle’nin vermek istediği altmış bin gümüş büyük bir mükâfat değildi. Meymendî, Ayaz’ı yanına çağırmış ve ondan, uygun görülen ödülü Firdevsî’ye götürmesini istemişti. O gün Ayaz, ödülü teslim etmek için Firdevsî’yi aradı. Onun Gazne de bir hamamda olduğunu öğrendi. Onu hamamda bulan Ayaz, ödülü takdim etti.

Firdevsî, altın beklerken gümüşle karşılaşmıştı. Büyük hayal kırıklığı yaşadı ve çileden çıktı. Verilen ödülün bir kısmını hamamcıya, diğer kısmını ise hamamda bulunanlara dağıttı. Onun bu hareketi Sultan’a hakaretti. Sultan bu duruma öfkelendi. Ancak araya Ayaz girdi. Firdevsî bağışlandı fakat Gazne’den de kovuldu. Firdevsî bunun üzeeine Sultan Mahmud’a yüz beyitlik bir hicviye yazmıştır. Bir müddet sonra Sultan Mahmud, Şehnâme’yi tekrar okuduğunda destansı ve coşkulu anlatımından etkilenmişti. Kalbinde bir pişmanlık oluştu. Firdevsî’nin bu eserinin çok daha değerli olduğuna kanaat getirdi.

Onun Herat’a gittiğini öğrenen Sultan, vaat ettiği altmış bin dirhem altını develere yükletip Herat’a gönderdi. Bu tam on iki deve yüküydü. Ancak develer Herat’a girerken Herat’ın diğer kapısından Firdevsî’nin cenazesi çıkıyordu. Firdevsî vefat etmiş, Herat halkı Batınî olduğu gerekçesiyle onun Herat’a defnedilmesine karşı çıkmıştı. Kızı onun cenazesini Tus’a götürmek için Herat’tan ayrılmıştı. Firdevsî’ye hediyeyi götürenler, hemen yola çıkıp yolda Firdevsî’nin nâşını götüren kızına yetiştiler. Hediyeyi ona vermek istediler. Ancak kızı hediyeyi kesinlikle kabul etmeyeceğini bildirerek onları Sultan Mahmud’a iade etmiştir.

Muhabbetle…

Kaynakça:

Ateş, Ahmed, Şâhnâme’nin Yazılış Tarihi ve Firdevsî’nin Sultan Mahmud’a Yazdığı Hicviye Meselesi Hakkında, Belleten, 1954.

Gültekin, Hasan, Firdevsî Şeh-Nâme, Şeh-Nâmecilik, Meşâhîr-i İslam da Firdevsî Maddesi, https://www.academia.edu

Kanar, Mehmet, Firdevsi, TDV İslam Ansiklopedisi.

Kanar, Mehmet, Şâhnâme, TDV İslam Ansiklopedisi.

Okudan, Gülseri, Afganistan ve Hindistan Fatihi Sultan Gazneli Mahmud, İksad Yayınları, 2020.

Şişman, Bekir ve Muhammed Kuzubaş, Şehnâme’nin Türk Kültür ve Edebiyatına Etkileri, Ötüken Neşriyat, 2017.

Tanındı, Zeren, Sultanlar, Şairler ve İmgeler: Şehnâme-i Firdevsî’nin Mukaddimesinin Resimleri, U.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2008.

Zeki, İzzetullah, Gazneli Mahmud’un Din Politikası, Çizgi Kitabevi Yayınları, Konya, 2019.

https://islamansiklopedisi.org.tr/sahname

https://islamansiklopedisi.org.tr/firdevsi

Önceki çalışmalarımı da okuyabilirsiniz:

SÜLEYMANŞAH’IN AKIBETİ

Metnin tüm sorumluluğu yazara aittir.

Editör: Mesude BOZKURT

Genel Yayın Yönetmeni: Elif ÜNAL YILDIZ

YAZININ İÇERİĞİNİN SORUMLULUĞU YAZARA AİTTİR.

İlgili

Yorumlar (1)

SULTAN MELİKŞAH VE MELİK KAVURD - Fısıldayan Kalemler
- 17/06/2024
[…] https://fisildayankalemler.org/sair-firdevsi-ve-gazneli-mahmud/ […]

Bir yanıt yazın Yanıtı iptal et

Mustafa CANKURT

1978 yılında Aksaray'da doğdum. Anadolu Üniversitesi İşletme bölümü ve Atatürk Üniversitesi Sosyal Hizmet Lisans bölümlerinden mezun oldum. Tokat Zile Devlet Hastanesinde Sosyal Hizmet Uzmanı olarak görev yapmaktayım. Evliyim; Halil Furkan, Ömer Faruk ve Ayşe Naz isimlerinde üç çocuğum var. Okumaya düşkünüm, ortaokul yıllarından beri iyi bir okuyucuyum, özellikle tarih okuyucusuyum. 2020 yılı eylül ayında “Siyah Sancağın Gölgesinde-Celaleddîn Harzemşah” isimli “tarihi roman” formatında ilk kitabın çıktı.

ŞAİR FİRDEVSÎ VE GAZNELİ MAHMUD