IRAK SELÇUKLULARI’NIN SONU

Tarih
IRAK SELÇUKLULARI’NIN SONU

IRAK SELÇUKLULARI’NIN SONU

       Kıymetli Tarih Severler;

       Bugün size Irak Selçuklu Devleti’nin tarih sahnesinden çekilişini anlatacağım.

       Bildiğiniz üzere tarihte beş Selçuklu devleti kurulmuştur. Bunlar; Büyük Selçuklular, Suriye Selçukluları, Türkiye Selçukluları, Kirman Selçukluları ve Irak Selçukluları’dır.

       Irak Selçuklu Devleti, tarihte Irak-ı Acem veya Cibâl adı verilen bölgede kurulmuştur. Bu bölgenin en büyük şehirleri İsfahan, Hemedan ve Rey’dir. Önce İsfahan, daha sonra ise Hemedan Irak Selçuklu Devleti’ne başkentlik yapmıştır. Bu bölge şu anda İran’dadır.

       Irak Selçukluları’nın ilk sultanı, Büyük Selçuklu Sultanı Muhammed Tapar’ın oğlu Mahmud’dur. Devletin kuruluş tarihi ise 1119 yılıdır.

Bu tarihte Mahmud, amcası Büyük Selçuklu Sultanı Sencer tarafından Irak-ı Acem, Azerbaycan, Irak-ı Arab gibi Büyük Selçuklu Devleti’nin batı taraflarını yönetmekle görevlendirilmiştir. Böylece Irak Selçuklu Devleti kurulmuştur.

       Irak Selçuklu Devleti, 1194 yılındaki Rey Savaşı’ndan sonra yıkılmıştır. Bu savaş esnasında Irak Selçuklu tahtında II. Tuğrul bulunmakta idi. Bu savaş Harzemşahlar Devleti ile yapılmıştır. Şimdi bu savaşa giden süreci, savaşı ve Irak Selçukluları’nın yıkılışını anlatalım.

       Harzemşahlar Devleti de 1097 yılında Büyük Selçuklular’a bağlı olarak kurulmuş bir Türk devletidir. Rey Savaşı esnasında Harzemşahlar’ın başında Alâeddîn Tekiş Han bulunmaktaydı.

       Harzemşahlar, Büyük Selçuklular’ın yıkılışından sonra (1157) Irak Selçukluları’nın hâkimiyetini tanımış, bu durum 1165 yılına kadar devam etmiştir. Bundan sonra Harzemşahlar güçlenerek Selçuklu hâkimiyetinden çıkmışlardır.

II. TUĞRUL’UN TAHTA ÇIKIŞI

       Sultan Tuğrul, Irak Selçuklu Sultanı Arslanşah’ın oğludur. 1169 yılında doğdu. 1177 yılında babasının ölümü üzerine Irak tahtına çıktığında yedi yaşındaydı.

       Irak Selçukluları-Harzemşahlar münasebetleri 1192 yılına kadar dostane idi. Sultan Tuğrul, 1177 yılında tahta geçtiğinde yaşı küçük olduğundan üvey amcası olan Azerbaycan Atabeyi Cihan Pehlivan ülkede “atabey” olarak söz sahibi olmuştur.

       Bu dönemde Harzemşah Tekiş, Cihan Pehlivan’a dört adet dostluk mektubu yazmıştır. İyi ilişkilerin Cihan Pehlivan’ın ölümüne kadar sürdüğü görülmektedir.

       Atabey Cihan Pehlivan Muhammed, Şubat 1186’da vefat etti. O vefat ettiğinde Sultan Tuğrul da çocukluk dönemini bitirmiş artık genç olmuştur.

       Sultan Tuğrul, ülkesinde atabeylerin tahakkümünden bıkmış olmasına rağmen etkili emirlerin baskısıyla diğer üvey amcası Kızıl Arslan Osman’ın (Pehlivan’ın kardeşi ve Azerbaycan Atabeyi) atabeyi olmasını kabul etmek zorunda kalmıştır. Ancak Tuğrul’un Kızıl Arslan ile yıldızı bir türlü barışmadı.

       Kızıl Arslan, Halife en-Nâsır ile ittifak yaptı. Nâsır’ın hilafet ordusu, 1188 yılında Hemedan yakınlarına geldi fakat Tuğrul’un ordusu tarafından yenilgiye uğradı.

       1190 yılında Halife, Hemedan’a bir ordu daha gönderdi. Bu kez hilafet ordusu galip geldi. Abbâsî ordusu başkent Hemedan’a girdi. Kızıl Arslan da ordusuyla Hemedan’a geldi. Tuğrul Azerbaycan’a kaçtıysa da tutuklanarak hapsedildi.

      

Kızıl Arslan, Selçuklu tahtına oturduysa da kısa bir süre sonra öldürüldü. (Ekim 1191) Bunun üzerine bazı emirlerin girişimleriyle Sultan Tuğrul zindandan çıkarılıp yeniden Selçuklu tahtına oturtuldu.  

 

REY SAVAŞI

       Irak’taki karışıklıklar haber alan Harzemşah Tekiş Han, Rey’e kadar geldi. (1192) Sultan Tuğrul ile Tekiş Han anlaştılar. Anlaşmaya göre Rey, Tekiş Han’a bırakılıyordu. Ayrıca Tekiş’un oğlu Yunus Han, Tuğrul’un kızı ile evlenecekti.

       Tekiş Han, Rey’e Emir Tamgaç’ı vali olarak bırakıp başkenti Gürgenç’e döndü. Onun dönüşünü fırsata çeviren Sultan Tuğrul, anlaşmayı ihlal ederek Rey’in kapısı durumundaki Taberek Kalesi’ni kuşatarak ele geçirdi. Tekiş’in valisi Tamgaç’ı öldürttü.

       Sultan Tuğrul, ilerleyişini sürdürerek Bestam tarafına yürüdü. Hâr-ı Rey Vadisi’nde Harzem ordusunu yenilgiye uğrattı. Bu arada Tekiş’in asi kardeşi Sultanşah ile de ittifak yapmıştı. (1193)

       Gelelim Harzemşah Alâeddîn Tekiş’in Sultan Tuğrul’a tepkisine…

       Başta Rey Valisi Kutluğ İnanç olmak üzere Irak ümerâsı Harzemşah Tekiş’e mektuplar yazarak onu Irak’a davet ediyordu. Bu sırada Halife Nâsır’ın elçisi Gürgenç’e gitmiş ve Alâeddîn Tekiş’e Sultan Tuğrul’u şikâyet etmiş ve Halife’nin Tuğrul’a ait mülkleri Harzemşah’a verdiğine ilişkin hilafet menşurunu göndermesi üzerine Alâeddîn Tekiş, Irak seferine karar vermiştir.

Aslında Tekiş, Irak seferine zaten çıkacaktı. Halife’nin menşuru ve Irak ümerâsının davet bu süreci hızlandırmıştır.

Tekiş Han, 1194 yılında ordusuyla harekete geçip Rey yakınlarına vardı. Sultan Tuğrul da Tekiş’in Rey’e hareketini haber alıp Hemedan’dan Rey’e gitmişti.

Harzemşah Tekiş’i Rey yakınlarında Rey Valisi Kutluğ İnanç karşıladı. Harzemşah, onu ordusunun öncü kuvvetlerinin komutanı tayin etti. İnanç, öncülerle hızla hareket ederek Rey önlerine vardı. Sultan Tuğrul da ordusuyla onu karşılamaya çıkmıştı.

Bu arada muhtemelen Tekiş’in izniyle Hâcib Şehâbeddîn Mesud, Sultan Tuğrul’a bir mektup yazıp Sultan’ı uyardı:

“Her ne kadar Tekiş Han’ın nimetiyle beslenmiş ve yetişmiş olsam da size bazı nasihatlarda bulunmak isterim. Siz sultan oğlu sultansınız. Hanedanınız çok büyüktür. Benim tavsiyem Rey’den Save’ye çekilmeniz ve burada sulh görüşmelerini başlatmanızdır. Ben size aracılık ederim.

Rey Sultan Tekiş için bir onur meselesi hâline gelmiştir. Rey’i ona bırakırsan o, topraklarında ilerlemez ve ordusuyla Gürgenç’e döner. Böylece Müslümanlar arasında kan dökülmemiş olur.” (El-Hüseynî, Ahbârü’d-Devletü’s-Selcukiyye, s. 134-135.) 

Sultan Tuğrul, bu teklifi kabul etmedi. Rey’den çıktı. Harzemşah’ın öncüleri ile karşı karşıya geldi. Öncülerin komutanı Kutluğ İnanç ile arasında husumet vardı. Onu görünce hemen saldırdı.

Tuğrul’un ordusu yetersizdi. Hemedan’dan ve İsfahan’dan beklediği ordular gelmemişti. Doğrudan Kutluğ İnanç’ın bulunduğu yere saldırdıysa da gözüne isabet eden bir ok sebebiyle acıyla atından düştü.

Kutluğ İnanç onun düştüğünü görmüştü. Hemen yanına geldi. Sultan onun yaklaştığını fark edince “Beni öldürme, Tekiş’e götür.” dediyse de İnanç onu dinlemedi. Onu öldürüp başını kesti. (1195)

       Bir başka rivayete göre İnanç, Tuğrul’un başını kestikten sonra onun başını ve cesedini Tekiş’e götürdü. Harzemşah, onun ölümüne incindi. Ona, “Keşke onu sağ getirseydin. Onun hanedanı büyüktü. Sağ getirseydin sevinirdim. Lakin eceli gelmiş, elden ne gelir.” dedi.

       Bir kaynağımıza göre Tuğrul’u öldüren İnanç, başını kesen ise Tekiş’tir. Harzemşah Tekiş, zaferden sonra Rey’den ayrılıp Hemedan’a vardı. Irak Selçuklu Devleti’nin payitahtını ele geçirip Sultan Tuğrul’un tahtına oturdu. Böylece Irak Selçuklu Devleti tarih sahnesinden çekilmiş oldu. (26 Haziran 1194)

       Irak Selçuklu Devleti’nin siyasi ömrü yetmiş üç sene idi.

 

Muhabbetle…

Mustafa Cankurt

Editör : Mesude Bozkurt 

Genel Yayın Yönetmeni : Elif Ünal Yıldız 

 

Kaynakça:

Bündârî, Zübtedü’n-Nusra, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, Çev. Kıvameddin Burslan, TTK Yayınevi, Ankara, 2016.

Cüveyni, Alaaddin Ata Melik, Tarih-i Cihanguşa, çev. Mürsel Öztürk, Ankara 1988, c. I-II.

Cüzcani, Minhac-ı Sirac, Tabakat-ı Nasıri Gazneliler, Selçuklular, Atabeylikler, Harzemşahlar,  Çev. Erkan Göksu, TTK Yayınları,  Ankara, 2015.

El Hüseynî, Şadruddin Ebu’l Hasan Ali Bin Nasır Bin Ali, Ahbârü’d Devlet-i Selçukiyye, Tercüme Necati Lügal, TTK Yayınları, Ankara, 1943.

Er-Râvendî, Muhammed B.Ali B. Süleyman, Râhat-üs-Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr I-II, Çev. Ahmed Ateş, TTK Yayınları, Ankara, 2020.

Gürbüz, Meryem, Alaaddîn Tekiş, TDV İslam Ansiklopedisi.

İbnü’l Esir, El Kamil Fi’t-Tarih, c. XII, trc.: Ahmet Ağırakça-Abdülkerim Özaydın, Bahar

Yayınları, İstanbul, 2008.

Kafesoğlu, İbrahim, Harzemşahlar Devleti Tarihi, TTK, 2000.

Nişaburî, Zahirü’d-dîn,  Selçuknâme, Haz.Ayşe Gül Fidan, Kopernik Kitap, İstanbul, 2018.

Öngül, Ali, Irak Selçukluları, Çamlıca Yayınları, İstanbul, 2018.

Sümer, Faruk, Irak Selçukluları, TDV İslam Ansiklopedisi.

Sümer, Faruk, Tuğrul II, TDV İslam Ansiklopedisi.

Taneri, Aydın, Harezmşahlar, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2014.

Tarih-i Âl-i Selçuk, Anonim Selçukname, Tercüme Halil İbrahim Gök, Fahrettin Coşguner, Atıf Yayınları, Ankara, 2014.

https://islamansiklopedisi.org.tr/tugrul-ii

https://islamansiklopedisi.org.tr/tekis-alaeddin

https://fisildayankalemler.org/sencer-ve-katvan-bozgunu/

Etiketler:

#farkındalık #fısıldayan Kalemler #kitap #tarih #yaşam

Yorumlar (2)

  1. Yıldız Tek Gamlı
    • 4/09/2024

    Teşekkür ederim hocam

  2. Semiray
    • 22/08/2024

    Tebrikler bir tarih sever olarak zevkle okudum. İnşallah yenilerine

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Mustafa CANKURT

1978 yılında Aksaray'da doğdum. Anadolu Üniversitesi İşletme bölümü ve Atatürk Üniversitesi Sosyal Hizmet Lisans bölümlerinden mezun oldum. Tokat Zile Devlet Hastanesinde Sosyal Hizmet Uzmanı olarak görev yapmaktayım. Evliyim; Halil Furkan, Ömer Faruk ve Ayşe Naz isimlerinde üç çocuğum var. Okumaya düşkünüm, ortaokul yıllarından beri iyi bir okuyucuyum, özellikle tarih okuyucusuyum. 2020 yılı eylül ayında “Siyah Sancağın Gölgesinde-Celaleddîn Harzemşah” isimli “tarihi roman” formatında ilk kitabın çıktı.

Benzer Yazılar